Obserwujemy coś przerażającego: coraz więcej dzieci próbuje odebrać sobie życie. Co najgorsze, niektórym się to udaje.

Jeśli to możliwe, powinno się dać dziecku przestrzeń do wypłakania, wyrażenia złości czy innych trudnych emocji.

Ten dramatyczny trend trzeba jak najszybciej zatrzymać. Chciałoby się zawołać: wszystkie ręce na pokład! Przyczyn tej katastrofy jest jednak wiele. Należy do nich ograniczony dostęp do psychiatrów i psychologów dziecięcych oraz przepełnione oddziały szpitali psychiatrycznych.
Aby jednak zwrócić się po pomoc, potrzebna jest świadomość, że dziecko czy nastolatek jej potrzebuje. Tymczasem ciągle niska jest świadomość chorób psychicznych, w tym depresji. Niestety brak wiedzy na ten temat dotyczy często nauczycieli.
Dlatego publikujemy przeznaczony dla nich poradnik
DEPRESJA – JAKIE ZACHOWANIA POWINNY ZWRÓCIĆ UWAGĘ NAUCZYCIELA, który powstał na podstawie opracowania dr Magdaleny Śniegulskiej „Depresja i zaburzenia nastroju”.

1. ZMIANY W DOTYCHCZASOWYM ZACHOWANIU
Mogą dotyczyć różnych sfer życia, m.in.:
• nawyków żywieniowych – uczeń/uczennica zaczyna się objadać lub unikać jedzenia
• dbałości o wygląd – uczeń/uczennica cały czas chodzi w tych samych ubraniach, nie myje się, nie używa dezodorantu, nie dba o to, że nieładnie pachnie
• zachowań społecznych – uczeń/uczennica zaczyna unikać kontaktu z innymi, znika na przerwach, zamyka się w toalecie, niechętnie odpowiada na pytania.

2. WYRAŻANIE EMOCJI – u młodych ludzi depresja może przybierać różne oblicza i w obszarze emocjonalnym manifestować się w zróżnicowany sposób:
• smutek, niechęć, brak energii życiowej, które przekładają się na kłopoty w mobilizacji do obowiązków szkolnych, opuszczanie lekcji, spóźnienia, senność lub nieobecność mentalną podczas zajęć
• pobudzenie psychoruchowe, rozdrażnienie, niepokój – wbrew stereotypowemu wyobrażeniu, osoba w depresji w okresie dojrzewania może być pobudzona, nerwowa, a nawet przejawiać zachowania agresywne, buntownicze
• labilność emocjonalna – zmieniające się, skrajne stany emocjonalne.

3. ZACHOWANIA RYZYKOWNE – uczeń/uczennica zaczyna eksperymentować z substancjami psychoaktywnymi, nawiązuje ryzykowne relacje z nieznajomymi.

4. ZABURZONE FUNKCJE POZNAWCZE: w umyśle osoby z depresją zmianie ulega postrzeganie siebie i świata, co pociąga za sobą szereg konsekwencji:

• problemy z koncentracją podczas lekcji, odpływanie myślami, co wpływa na spadek efektywności pracy, liczne pomyłki, błędy
• kłopoty z pamięcią
• wrażenie przytłoczenia zadaniami i obowiązkami szkolnymi (niezależnie od ich faktycznego nasilenia)
• pesymistyczne myśli i sposób wyrażania się, czarno-biały sposób postrzegania świata, generalizacje na swoją niekorzyść (np. jedynka z kartkówki – jestem beznadziejny!), umniejszanie pozytywów (dostałam piątkę tylko dlatego, że zadania na kartkówce były proste), pesymistyczne postrzeganie przyszłości (mam złe oceny – nie ma dla mnie przyszłości)
• rozpamiętywanie wydarzeń z przeszłości, poczucie winy.

PODEJRZEWASZ DEPRESJĘ U UCZNIA? CO MOŻESZ ZROBIĆ?
5. OBSERWUJ – NIE OCENIAJ
Obserwacja to podstawowe narzędzie, dzięki któremu nauczyciel może stwierdzić, że coś niepokojącego dzieje się z uczniem. Warto pamiętać, że obserwacja traktowana jako narzędzie badawcze posługuje się suchym, faktograficznym językiem. Można ją porównać do działania kamery, która utrwali, że komuś płyną łzy i zakrywa twarz dłońmi, jednak nie stwierdzi, że osoba jest smutna (a tym bardziej – z jakiego powodu). Obserwacja z wyłączeniem oceniania pozwala na odcięcie się od własnych sądów i emocji i skupienie się na faktach związanych z sytuacją. Przedstawianie konkretnych faktów dotyczących zmian w zachowaniu ucznia (m.in. częściej jest nieprzygotowany, wydaje się ostatnio nieobecny, smutny, nie odpowiada sensownie na pytania) pozwala z kolei miarodajnie i wiarygodnie przedstawić sytuację innym osobom z otoczenia ucznia (rodzice, grono pedagogiczne, psycholog).

6. SŁUCHAJ, AKCEPTUJ – NIE UDZIELAJ PORAD
W sytuacji szkolnej pomocna jest przede wszystkim gotowość osoby nauczającej do wysłuchania ucznia lub uczennicy. Młody człowiek z depresją potrzebuje nauczycielskiej uwagi i akceptacji. Dlatego w bezpośredniej rozmowie nie należy się skupiać na szukaniu gotowych rozwiązań czy przyczyn sytuacji, a bardziej koncentrować na słowach podopiecznego, który próbuje wyrazić swoje uczucia czy myśli. Pomocne będą także pytania „Jak się z tym czujesz?”, „Jak mogę Ci pomóc?”, „Czego teraz potrzebujesz?” Ważne też jest powstrzymywanie się od oceniania słów młodego człowieka, akceptowanie ich bez względu na treść – w ten sposób dajemy dziecku bezpieczną przestrzeń i budujemy zaufanie. Warto przy tym działać według zasady „najpierw leczenie, potem wychowanie”, która pomaga poradzić sobie z trudnymi zachowaniami osoby chorej na depresję.

7. REAGUJ, ALE NIE DZIAŁAJ W POJEDYNKĘ
Sytuacja, gdy w klasie pojawia się osoba w depresji (lub z jej podejrzeniem), jest bardzo trudna i obciążająca dla nauczyciela. Dlatego istotne jest, aby nauczyciel pozostawał w relacji z dzieckiem, wykazując gotowość do niesienia pomocy, jednak nie działał samodzielnie. W idealnej sytuacji wszystkie środowiska, w których funkcjonuje osoba z zaburzeniami nastroju, ściśle ze sobą współpracują. Rodzice informują szkołę o diagnozie, bieżącym stanie dziecka, zaleceniach terapeutycznych i lekarskich. Są w stałym kontakcie ze szkołą, zachęcają do rozmowy ze specjalistami i specjalistkami. Szkoła tworzy zespół wsparcia, w skład którego, oprócz dyrekcji, wychowawcy, psycholożki lub pedago¬ga szkolnego, wchodzi przynajmniej jedna inna osoba prowadząca zajęcia w klasie, w której jest dziecko z trudnościami. Grono nauczycielskie obserwuje młodego człowieka i informuje pracujący z nim zespół o wszelkich zmianach i postępach. Wspólnie jest też opracowywany sposób komunikacji do rówieśników i sposób ich zaangażowania.

8. MYŚLI SAMOBÓJCZE: ZACHOWAJ SPOKÓJ i CZUJNOŚĆ, DZIAŁAJ
Jednym z objawów depresji są myśli samobójcze. W sytuacji, kiedy uczeń bądź uczennica zwierza się osobie nauczającej z takich myśli, ważna jest odpowiednia reakcja. Mimo niepokoju czy lęku, który odczuwamy, należy zachować spokój i determinację w szukaniu pomocy dla ucznia. Jeśli tylko to możliwe, powinno się dać dziecku przestrzeń do wypłakania, wyrażenia złości czy innych trudnych emocji. I bardzo ważne – w takich sytuacjach zawsze należy poinformować rodziców i zespół reagowania w szkole.

Poradnik jest częścią projektu „Krople uważności”, realizowanego przez Fundację Szkoła z Klasą we współpracy z Fundacją Edumind Uważność w Edukacji w ramach programu AstraZeneca Young Health Programme. Jego celem jest edukacja nauczycieli w zakresie mindfulness w szkole, by dzięki praktykom uważności mogli budować trwałe więzi ze swoimi podopiecznymi i dostrzegać niepokojące sygnały.

– Rola nauczycieli w rozpoznawaniu wczesnych objawów zaburzeń psychicznych, takich jak depresja, jest niezwykle istotna, gdyż regularnie przebywają oni z młodymi ludźmi i mają możliwość obserwowania ich w środowisku szkolnym, w kontaktach z rówieśnikami. Niestety, nauczyciele, którzy nie zostali wcześniej uwrażliwieni na pewne symptomy, mogą łatwo pomylić objawy depresji z tzw. buntem młodzieńczym związanym z kryzysem adolescencji. Łatwo możemy więc stracić szansę na wychwycenie niepokojących zachowań na wczesnym etapie i wdrożenie odpowiedniej interwencji, zatem niezwykle ważne jest, aby wspierać nauczycieli w tym zadaniu – powiedziała dr n. med. Aleksandra Lewandowska, konsultantka krajowa w dziedzinie psychiatrii dzieci i młodzieży, która objęła patronatem projekt „Krople uważności”.